ករណីយកិច្ចរបស់ពុទ្ធបរិស័ទ
ពាក្យបរិយាយខាងដើម
ប៊ូ ប៉ូ បុគ្គលិកក្នុងក្រុមពុទ្ធសាសនបណ្ឌិត្យ
កម្ពុជសុរិយា ឆ្នាំទី ៣៩ ខែមិថុនា ព. ស. ២៥១០ គ. ស. ១៩៦៧
មនុស្សយើងកើតមកហើយ មិនថាអ្នកមានឬអ្នកក្រ អ្នកខ្ពង់ខ្ពស់ឬអ្នកថោកទាបទេ សុទ្ធតែស្អប់ខ្ពើមទុក្ខ ចង់បានសុខដូចគ្នាទាំងអស់ គ្មានអ្នកណាចង់បានទុក្ខស្រឡាញ់ទុក្ខសោះ កុំថាដល់ទៅខ្លួនរងទុក្ខ សូម្បីគ្រាន់តែពាក្យថាទុក្ខៗ ក៏(មិនចង់ឲ្យឮផង ។ ហេតុនេះ បានជាមនុស្សគ្រប់រូបខំគិតរឧបាយ ដើម្បីធ្វើឲ្យខ្លួនផុតពីទុក្ខទោស ឲ្យខ្លួនបានសុខដោយវិធីផ្សេងៗគ្នា, អ្នកខ្លះខំធ្វើការងារចិញ្ចឹមជីវិតត្រឹមត្រូវ តាមផ្លូវលោកផ្លូវធម៌ក៏មាន អ្នកខ្លះខំធ្វើការងារទុច្ចរិត ខុសផ្លូវលោកផ្លូវធម៌ក៏មាន សូម្បីនឿយហត់យ៉ាងណាក៏មិនរួញរា ទាំងនេះ ក៏ព្រោះតែគេចង់ឲ្យខ្លួនបានសុខតែម្យ៉ាងប៉ុណ្ណោះ ។ ប៉ុន្តែអ្នកស្វែងរកសុខនោះមិនមែនចេះតែបានសុខគ្រប់រូបទេ ។ បើអ្នកណាធ្វើត្រូវតាមផ្លូវឲ្យកើតសុខ អ្នកនោះមិនបានដឹងដើមហេតុដែលឲ្យកើតសុខទុក្ខសោះ ។
តាមពិត សុខទុក្ខ ជាផលរបស់កម្មៗជាហេតុ ។ បើកម្មល្អជាហេតុ តែងបានសុខជាផល, បើកម្មអាក្រក់ជាហេតុ តែងបានទុក្ខជាផល ។ សុខទុក្ខនឹងកើតមានឡើងដោយសារតែខ្លួនឯងជាអ្នកធ្វើអ្នកណាធ្វើល្អ អ្នកនោះបានសុខ អ្នកណាធ្វើអាក្រក់ អ្នកនោះបានទុក្ខ ។ សុខទុក្ខនេះចែករំលែកឲ្យគ្នាមិនបានទេ បើគ្រាន់តែពន្យល់ប្រាប់ដើមហេតុឲ្យកើតសុខទុក្ខដល់គ្នាបាន ដូចជាប្រាប់គ្នាថា បើអ្នកចង់ដឹងត្រជាក់ត្រូវអ្នកងូតទឹក បើអ្នកចង់ដឹងក្ដៅ ត្រូវអ្នកហាលថ្ងៃឬអាំងភ្លើងជាដើម ។ ត្រជាក់នឹងក្ដៅមានចំពោះតែខ្លួនអ្នកងូតទឹកឬហាលថ្ងៃប៉ុណ្ណោះ ចំណែកអ្នកប្រាប់មិនត្រជាក់ឬក្ដៅទេ, សុខទុក្ខក៏ដូចជាត្រជាក់នឹងក្ដៅនេះដែរ ។
លទ្ធិសាសនាទាំងពួង ដែលកើតមានឡើងក្នុងលោក ក៏កើតមកអំពីគំនិតរបស់លោកជាសាស្ដានោះៗ គិតចៀសវាងទុក្ខទោសហើយ ស្វែងរកសុខតែម្យ៉ាងប៉ុណ្ណោះ ។ ប៉ុន្តែសាសនាទាំងនោះ មានពាក្យប្រៀនប្រដៅប្លែកៗគ្នា ទៅតាមគំនិតយោបល់សាស្ដានោះៗ ។
ចំពោះព្រះពុទ្ធសាសនា មានពាក្យប្រៀនប្រដៅអំពី ផ្លូវចៀសវាងទុក្ខទោសនឹងផ្លូវធ្វើឲ្យកើតសុខ ក្នុងលោកនេះនឹងលោកខាងមុខ ដោយបរិយាយដ៏ជ្រាលជ្រៅល្អិតសុខុមណាស់ ដូចកាលព្រះសម្មាសម្ពុទ្ធបានត្រាស់ដឹងថ្មីៗ ជាដំបូងបំផុត ទ្រង់ប្រដៅសាវកឲ្យស្គាល់ផ្លូវប្រតិបត្តិឲ្យដល់ទីរលត់ទុក្ខ។ រួមឲ្យខ្លីថា ព្រះពុទ្ធអង្គទ្រង់ប្រាប់ឲ្យស្គាល់ហេតុឲ្យកើតសុខទុក្ខមុនរឿងផ្សេងៗ ។
ហេតុនេះមនុស្សគ្រប់រូប ទើបត្រូវកាន់សាសនាទុកជាគោលសម្រាប់ គ្រប់គ្រងជីវិតរបស់ខ្លួនឲ្យប្រាសចាកទុក្ខ ឲ្យបានសុខស្រួលរាល់ថ្ងៃ ដូចជាកាន់ច្បាប់សម្រាប់ស្រុកទេសដែរ ។ ប៉ុន្តែ អ្នកណាកាន់សាសនាអ្វី អ្នកនោះត្រូវតែខិតខំគិតដេញដោលរកហេតុផល ក្នុងសាសនានោះ ឲ្យឃើញពិតប្រាកដដោយប្រាជ្ញារបស់ខ្លួន កុំចេះតែកាន់សាសនាដោយសារគេបង្ខំ, ដោយខ្លាចគេ ឬក៏ដោយអៀនខ្មាសគេ ។
ក្នុងសៀវភៅនេះ ខ្ញុំអធិប្បាយចំពោះតែវិធីប្រតិបត្តិធម៌ក្នុងព្រះពុទ្ធសាសនាមួយប៉ុណ្ណោះ, សាសនាឯទៀតលើកទុក ។
សូមលោកអ្នកប្រាជ្ញពុទ្ធសាសនាជួយវិនិច្ឆ័យប្រស្នា ៥ ប្រការតទៅនេះផងៈ
១-ព្រះពុទ្ធអង្គជាអ្នកបង្កើតលោកឬទេ ?
២-ព្រះពុទ្ធអង្គជាអ្នកដាក់ទោសទណ្ឌកម្ម ដល់ពួកសាវកដែលល្មើសពុទ្ធប្បញ្ញត្តិឬទេ?
៣-ព្រះពុទ្ធអង្គជាអ្នកទទួលទុក្ខទោសជួសពួកសាវកឬទេ ?
៤-ព្រះពុទ្ធអង្គជាអ្នកទទួលពាក្យអង្វរករបន់ស្រន់របស់ពួកសាវកឬទេ ?
៥-ព្រះពុទ្ធអង្គជាម្ចាស់កម្មផលមែនឬទេ?
ប្រស្នាទាំង៥ប្រការនេះ សូមអស់លោកអ្នកសង្កេតមើលសេចក្ដីក្នុងផ្ទៃរឿងនេះចុះ កាលបើមើលចប់ហើយ មុខជានឹងបានយល់ពាក្យឆ្លើយប្រស្នាទាំង៥ ប្រការនោះដោយច្បាស់លាស់មិនខាន។
ពុទ្ធបរិស័ទ
ពាក្យ "ពុទ្ធបរិស័ទ" ចែកជា២ បទគឺ ពុទ្ធៈ១, បរិស័ទ១, ពុទ្ធៈ ជាព្រះនាមនៃព្រះសមណរគោតម ដែលជាសាស្ដាអ្នកបង្កើតសាសនា1 ។ បរិស័ទ ជាឈ្មោះពួកជនដែលកាន់សាសនាត្រូវគ្នា ដូចជាពួកពុទ្ធបរិស័ទ, ពួកគ្រិស្ដបរិស័ទ, ពួកឥស្លាមបរិស័ទជាដើម ។ ពុទ្ធៈ នឹងបរិស័ទ ភ្ជាប់គ្នាថា ពុទ្ធបរិស័ទ ប្រែថា"បរិស័ទរបស់ព្រះពុទ្ធ" ឬថា "ពួកជនអ្នកកាន់ពុទ្ធសាសនាគឺជាអ្នកធ្វើតាមពាក្យប្រៀនប្រដៅនៃព្រះពុទ្ធ" ។ ពួកពុទ្ធបរិស័ទទាំងអស់នឹងផ្លាស់ឈ្មោះហៅថា "ពុទ្ធសាសនិកជន" ឬ "ពុទ្ធមាមកៈ" ឬ" ពុទ្ធសាវក" យ៉ាងនេះវិញ ក៏បានគឺសំដៅយកពួកជនអ្នកកាន់ពុទ្ធសាសនាដូចគ្នា បើហៅឲ្យខ្លីថា" ពួកពុទ្ធសាសនា " ។
មនុស្សដែលបាននាមថា ពុទ្ធបរិស័ទ នោះគេមិនបានកំណត់ថាជាជាតិអ្វីទេ មិនកំណត់ថាប្រុសឬស្រី ក្មេងឬចាស់ទេ ឲ្យតែអ្នកណាប្រព្រឹត្តត្រឹមត្រូវតាមធម៌វិន័យរបស់ព្រះពុទ្ធហើយ អ្នកនោះក៏បាននាមថា "ពុទ្ធបរិស័ទ" ដូចគ្នាទាំងអស់ ។ ពុទ្ធបរិស័ទ មាន២ពួកគឺគ្រហស្ថ១ពួក បព្វជិត១ពួក។
អ្នកដែលមានចិត្តចង់តាំងខ្លួនជាពុទ្ធបរិស័ទ ត្រូវតែសិក្សាឲ្យចេះដឹងនូវៈ
ករណីយកិច្ចរបស់ពុទ្ធបរិស័ទ
ខាងពួកគ្រហស្ថ2មុនដំបូងត្រូវតាំងចិត្តជឿកម្មផល នឹងជឿគុណព្រះរតនត្រ័យ ហើយបន្លឺវាចាស្មាលាទោសរួចប្រកាសប្ដេជ្ញាខ្លួនថា ជាអ្នកគោរពរាប់អានកាន់ពុទ្ធសាសនា នៅទីចំពោះព្រះភក្ត្រព្រះពុទ្ធរូប ឬចំពោះព្រះភក្ត្រ ភិក្ខុ១ឬ២ រូបឡើងទៅនៅទីកន្លែងណាក៏បាន ។ លុះធ្វើកិច្ចទាំង២យ៉ាងខាងដើមនេះស្រេចហើយ ត្រូវសមាទានសីល៥ ឬសិល៨ នឹងប្រព្រឹត្តតាមធម៌វិន័យសម្រាប់គ្រហស្ថជាច្រើនប្រការតទៅទៀត ។ ពុទ្ធបរិស័ទខាងពួកគ្រហស្ថ បើប្រុសហៅ "ឧបាសិក" បើស្រីហៅ "ឧបាសិកា" គឺអ្នកតាំងចិត្តយកព្រះរតនត្រ័យជាទីពឹងជាទីរលឹក ។
ករណីយកិច្ចខាងពួកបព្វជិត3មុនដំបូង អ្នកដែលចង់បួសត្រូវចូលទៅរកលោកគ្រូអាចារ្យ ឬព្រះឧបជ្ឆាយ៍ សូមរៀនសូត្រធម៌វិន័យសម្រាប់អ្នកបួស, បានចេះដឹងល្មមសមគួរហើយ ក៏រកត្រៃចីវរបរិក្ខារ សម្រាប់អ្នកបួស, លុះរកបានសព្វគ្រប់ហើយ ចូលទៅសូមបួសក្នុងសាមណេរ" ឬ "ភិក្ខុ" បើស្រីហៅ "សាមណេរី" ឬ "ភិក្ខុនី" ។
អ្នកដែលបាននាមបញ្ញត្តិថា ជា "ពុទ្ធបរិស័ទ" ហើយគួរណាស់តែខំសិក្សារឿងរ៉ាវ នៃព្រះពុទ្ធជាម្ចាស់យ៉ាងល្អិតតទៅទៀតដើម្បីឲ្យបានយល់ច្បាស់លាស់អំពី៖
ដើមកំណើតនៃព្រះពុទ្ធជាអ្នកបង្កើតសាសនា
ព្រះពុទ្ធជាបរមគ្រូនៃយើង ជាមនុស្សអស្ចារ្យ ទ្រង់សម្ភពក្នុងសក្យត្រកូល ព្រះជាតិជាក្សត្រ បានឡើងសោយរាជសម្បត្តិក្នុងព្រះជន្ម ១៦ វស្សា ទ្រង់ពិចារណាឃើញសេចក្ដីទុក្ខព្រួយរបស់ព្រះអង្គនឹងមនុស្សសត្វដទៃ ទើបលះបង់ចោលរាជសម្បត្តិចេញ ទ្រង់ព្រះផ្នួសក្នុងព្រះជន្ម២៩ឆ្នាំ គង់ក្នុងព្រៃខំត្រិះរិះរកធម៌ជាគ្រឿងរំលត់ទុក្ខព្រួយនោះ, ក្នុងព្រះជន្ម៣៥ ឆ្នាំ មានព្រះនាមថ្មីថា" ពុទ្ធ" មានព្រះនាមតាម ព្រះគោត្រជា "ព្រះពុទ្ធសមណគោតម" ឬ "ព្រះពុទ្ធសក្យមុនីគោតម" ព្រះអង្គបរិនិព្វានក្នុងព្រះជន្ម ៨០ គត់ 4។
ពួកពុទ្ធបរិស័ទ កាលបើបានចេះដឹងរឿងរ៉ាវនៃព្រះពុទ្ធហើយ ត្រូវតែសិក្សាឲ្យយល់ច្បាស់លាស់អំពី៖
រូបរាងរបស់ពុទ្ធសាសនា
ពាក្យថា "ពុទ្ធសាសនា " ចែកជា ២បទ គឺពុទ្ធៈ ១សាសានា ១ ។ ពុទ្ធៈ ជាព្រះនាមនៃព្រះបរមសាស្តាអ្នកផ្ដើមបង្កើតសាសនា ដូចថាមកហើយ ។ សាសនា ប្រែថា "ពាក្យប្រៀនប្រដៅ" រួមចូលគ្នាថា ពុទ្ធសាសនា ប្រែថា "ពាក្យប្រដៅរបស់ព្រះពុទ្ធ" ។
ពាក្យប្រៀនប្រដៅទាំងអស់ ដែលព្រះបរម សាស្ដាទ្រង់ត្រាស់ទេសនាទូន្មានពួកពុទ្ធបរិស័ទ តាំងពីបានត្រាស់ដឹងជាព្រះពុទ្ធរហូតដល់បរិនិព្វាន ក្នុងកំឡុង ៤៥ ឆ្នាំ សូម្បីព្រះអង្គសំដែងបែកខ្ញែកទៅជាប៉ុន្មានផ្នែកក៏ដោយ ក៏ គង់តែហៅដោយសរុបថា "ពុទ្ធសាសនា" តែម្យ៉ាងប៉ុណ្ណោះ សឹងមានជាប់រហូតមកដល់សព្វថ្ងៃនេះ រាប់ថា " រូបរាងរបស់ពុទ្ធសាសនា" កើតមកបានអាយុ២៤៩៨ ឆ្នាំហើយ (គិតត្រឹមឆ្នាំដែលបោះពុម្ពសៀវភៅនេះ (គ.ស ១៩៥៥) ។
ពុទ្ធបរិស័ទ កាលបើបានស្គាល់រូបរាងរបស់ពុទ្ធសាសនាហើយ ត្រូវតែត្រិះរិះដេញដោយរកនូវ៖
វត្ថុបំណងរបស់ពុទ្ធសាសនា
ព្រះពុទ្ធសាសនាទាំងមូលទាំងបីព្រះបរម សាស្ដា ទ្រង់ត្រាស់ទេសនាទូន្មានពួកពុទ្ធបរិស័ទ ដោយព្រះវិនយបិដកក្ដី ព្រះសុត្តន្តបិដកក្ដី ព្រះអភិធម្មបិដកក្ដី ក៏មានវត្ថុបំណងតែមួយ គឺទ្រង់ដឹកនាំពួកពុទ្ធបរិស័ទឲ្យ ប្រតិបត្តិឈមមុខទៅរកព្រះនិព្វាន ដែលជាទីរលត់ទុក្ខតែម្យ៉ាងប៉ុណ្ណោះ ។
ប៉ុន្តែ មានន័យជាអនេកប្រកា5ដែលព្រះអង្គដឹកនាំពុទ្ធបរិស័ទឲ្យប្រតិបត្តិយកផលប្រយោជន៍នៅនាលោកិយ ដែលជាអ្នកមិនទាន់បានដល់ព្រះនិព្វាន ដូចជាព្រះអង្គត្រាស់ប្រាប់ប្រយោជន៍៣យ៉ាង គឺប្រយោជន៍ ក្នុងជាតិនេះ ១ ក្នុងជាតិខាងមុខ១ នឹងប្រយោជន៍ប្រសើរបំផុតគឺព្រះនិព្វាន១ ។
ពួកពុទ្ធបរិស័ទ កាលបើបានយល់ច្បាស់នូវវត្ថុបំណងរបស់ពុទ្ធសាសនាហើយ ត្រូវតែខំពិចារណាឲ្យល្អិតជ្រាលជ្រៅស្រាវជ្រាវរាវរកនូវ ៖
គោលធម៌យ៉ាងសំខាន់បំផុតរបស់ពុទ្ធសាសនា
ព្រះពុទ្ធសាសនាទាំងមូល មានចតុរារិយសច្ច (របស់ពិតដ៏ប្រសើរ៤យ៉ាង) ជាកំពូល, ធម៌គ្រប់យ៉ាងសុទ្ធតែសង្គ្រោះរួមចុះក្នុងវង់ចតុរារិយសច្ចទាំងអស់ ។ សេចក្ដីប្រតិបត្តិគ្រប់បែបដែលមានប្រាកដក្នុងគម្ពីរទាំងឡាយ ក៏តែកើតមានឡើង ដើម្បីសេចក្ដីចេះដឹងនូវចតុរារិយសច្ចដោយប្រាជ្ញា, ចតុរារិយសច្ច ជាកំពូលធម៌, ការចេះដឹងចតុរារិយសច្ច ជាកំពូលនៃព្រហ្មចរិយៈ , ការប្រតិបត្តិដើម្បីឲ្យត្រាស់ដឹងនូវចតុរារិយសច្ចដោយប្រាជ្ញា ជាកំពូលនៃការប្រតិបត្តិទាំងមូល ។
ចតុរារិយសច្ច
ពាក្យថា "ចតុរារិយសច្ច" ប្រែថា "របស់ពិតដ៏ប្រសើរមាន៤យ៉ាង" គឺ៖
១-ទុក្ខអរិយសច្ចៈ របស់ពិតប្រសើរគឺទុក្ខ ។
២-សមុទយអរិយសច្ចៈ របស់ពិតដ៏ប្រសើរ គឺហេតុប្រជុំកើតឡើងនៃទុក្ខ ។
៣-និរោធអរិយសច្ច របស់ពិតដ៏ប្រសើរ គឺធម៌រលត់ទុក្ខ ។
៤-មគ្គអរិយសច្ចៈ របស់ពិតដ៏ប្រសើរ គឺសេចក្ដីប្រតិបត្តិជាដំណើរទៅកាន់ទីរលត់ទុក្ខ ។
សេចក្ដីអធិប្បាយអំពីអរិយសច្ច ដោយសង្ខេប6
១-ទុក្ខអរិយសច្ច ពោលដោយខ្លី សំដៅយកឧបាទានក្ខន្ធ ទាំង៥ គឺសេចក្ដីប្រកាន់មាំថា រូប១ វេទនា១សញ្ញា១ សង្ខារ១ វិញ្ញាណ១ ជារបស់ខ្លួន ។
២-សមុទយអរិយសច្ច សំដៅយកតណ្ហា, តណ្ហា, ប្រែថា "សេចក្ដីប្រាថ្នា" ។ តណ្ហានេះ ជាដើមហេតុធ្វើឲ្យមនុស្សសត្វកើតហើយស្លាប់ៗ ហើយកើតទៀត មិនចេះផុត, ធ្វើឲ្យមនុស្សជាបុថុជ្ជន គឺឲ្យជាអ្នកក្រាស់ដោយកិលេស ។ មនុស្សដែលនៅមានតណ្ហាសេចក្ដីប្រាថ្នា ដរាបណា ក៏មិនដល់នូវទីរលត់ទុក្ខ ដរាបនោះ ប្រៀបដូចជានៅមានភ្លើងគឺហេតុ ដរាបណា ផលគឺការក្ដៅ ក៏នៅមានដរាបនោះ ។ តណ្ហាមាន៣គឺ កាមតណ្ហា១ ភវតណ្ហា១ វិភវតណ្ហា១ ។
៣-និរោធអរិយសច្ច សំដៅយកការរលត់តណ្ហាអស់គឺបានដល់ព្រះនិព្វាន ។
៤-មគ្គអរិយសច្ច សំដៅយកមគ្គមានអង្គ៨ (អដ្ឋង្គិកមគ្គ) ជាផ្លូវប្រតិបត្តិឲ្យបានដល់នូវទីរលត់ទុក្ខគឺព្រះនិព្វាន ។
ហេតុផលរបស់អរិយសច្ច
ទុក្ខ ជាផលរបស់ សមុទយៈៗ ជាហេតុរបស់ទុក្ខ ។ និរោធ ជាផលរបស់ មគ្គៗ ជាហេតុរបស់និរោធ ។
កិច្ចដែលត្រូវធ្វើក្នុងអរិយសច្ចមាន៤7
១-ទុក្ខ ជាបរិញ្ញាតព្វកិច្ច គឺត្រូវកំណត់ដឹង ។
២-សមុទយៈ ជាបហាតព្វកិច្ច គឺត្រូវលះបង់ចេញ ។
៣-និរោធ ជាសច្ឆិកាតព្វកិច្ច គឺត្រូវធ្វើឲ្យជាក់ច្បាស់ ។
៤-មគ្គ ជាភាវេតព្វកិច្ច គឺត្រូវធ្វើឲ្យកើតមានឡើង ។
កិច្ចក្នុងអរិយសច្ចទាំង៤នេះ រួមឲ្យខ្លីមក នៅតែត្រឹម២ យ៉ាងគឺ លះបង់សមុទយៈ ១ ចម្រើនមគ្គ១ ។
បរិវដ្ដក្នុងអរិយសច្ច
បរិវដ្ដ ប្រែថា "ញាណជាគ្រឿងវិលទៅ" សំដៅយកញាណទាំង៣ គឺសច្ចញ្ញាណ១ កិច្ចញ្ញាណ១ កតញ្ញាណ១ ។
១-ប្រាជ្ញាដឹងថា នេះទុក្ខ, នេះហេតុឲ្យកើតទុក្ខ, នេះសេចក្ដីរលត់ទុក្ខ, នេះផ្លូវឲ្យដល់នូវសេកច្ដីរលត់ទុក្ខហៅថា សច្ចញ្ញាណប្រែថា ប្រាជ្ញាដឹងរបស់ពិត ។
២-ប្រាជ្ញាដឹងថា ទុក្ខនេះគួរកំណត់ដឹង, សមុទយៈនេះគួរលះបង់, និរោធនេះគួរឆ្លើយឲ្យច្បាស់, មគ្គនេះគួរធ្វើឲ្យកើតមានហៅថា កិច្ចញ្ញាណប្រែថា ប្រាជ្ញាដឹងកិច្ចដែលគួរធ្វើ ។
៣-ប្រាជ្ញាដឹងថា ទុក្ខនេះអាត្មាកំណត់ដឹងហើយ, សមុទយៈនេះ អាត្មាលះបង់ហើយ, និរោធនេះអាត្មាធ្វើឲ្យច្បាស់ហើយ, មគ្គនេះអាត្មាធ្វើឲ្យកើតមានហើយ ហៅថា កតញ្ញាណ ប្រែថាប្រាជ្ញាដឹងកិច្ចដែលធ្វើស្រេចហើយ ។
ញាណទាំង៣នេះ ប្រព្រឹត្តទៅក្នុងអរិយសច្ចទាំង៤ ត្រូវជាអាការៈ ១២ (៤X៣=១២) ។
អត្ថក្នុងអរិយសច្ច១៦
ទុក្ខមានអត្ថ៤
១-បីឡនត្ថៈ ប្រែថា បៀតបៀន,
២-សង្ខតត្ថៈ ប្រែថា ត្រូវបច្ច័យប្រជុំតាក់តែង,
៣-សន្តាបត្ថៈ ប្រែថា ក្ដៅក្រហាយ,
៤-វិបរិណាមត្ថៈ ប្រែថា ប្រែប្រួល,
សមុទយៈមានអត្ថ ៤
១-អាយុហនត្ថៈ ប្រែថា ឲ្យកើតកងទុក្ខ
២-និទានត្ថៈ ប្រែថា ជាហេតុនៃទុក្ខ
៣-សំយោគត្ថៈ ប្រែថា ប្រកបសត្វទុកក្នុងសង្សារទុក្ខ,
៤-បលោពោធត្ថៈ ប្រែថា ឃុំឃាំងសត្វទុក្ខក្នុងគុកគឺសង្សារទុក្ខ ។
និរោធ មានអត្ថ៤
១-និស្សរណត្ថៈ ប្រែថា ជួយឲ្យចេញចាកឧបធិ (កិលេស)
៣-អសង្ខតត្ថៈ ប្រែថា បច្ច័យតាក់តែងមិនបាន,
៤-អមតត្ថៈ ប្រែថា ជាអម្រឹតរស (មិនចេះស្លាប់) ។
មគ្គមានអត្ថ៤
១-និយ្យានត្ថៈ ប្រែថា បញ្ជូនសត្វចេញចាកវដ្ដសង្សារ,
២-ហេត្វត្ថៈ ប្រែថា ជាហេតុនៃព្រះនិព្វាន,
៤-អធិបតេយ្យត្ថៈ ប្រែថា ជាអធិបតីក្នុងវិមុត្តិញ្ញាណទស្សនៈ ។
ពួកពុទ្ធបរិស័ទ កាលបើបានយល់ច្បាស់ថា ចតុរារិយសច្ច ជាគោលធម៌យ៉ាងសំខាន់បំផុតរបស់ពុទ្ធសាសនាហើយ ត្រូវតែត្រិះរិះរើសរកផ្លូវប្រតិបត្តិឲ្យឃើញថាផ្លូវណាជា៖
គោលនៃការប្រតិបត្តិធម៌យ៉ាងប្រសើរ
បំផុតក្នុងពុទ្ធសាសនា
កាលពីជំនាន់បូរាណ ដែលមិនតាន់មានព្រះពុទ្ធជាម្ចាស់ក្នុងលោក បណ្ដាមនុស្សទាំងអស់ដែលធ្លាប់ស្គាល់សុខទុក្ខមកហើយ គេតែងស្អប់ខ្ពើមទុក្ខណាស់ មិនចង់បានទុក្ខសោះ ស្រឡាញ់តែសុខ ចង់បានតែសុខម្យ៉ាងប៉ុណ្ណោះ, ម៉្លោះហើយក៏កើតគំនិតរិះគិតរកផ្លូវប្រតិបត្តិ ដើម្បីចៀសវាសឲ្យផុតពីទុក្ខ ធ្វើឲ្យកើតសុខដល់ខ្លួន ។ ប៉ុន្តែ ប្រតិបត្តិមិនត្រូវត្រង់ផ្លូវរំលត់ទុក្ខ ក៏គ្រាន់តែបានស្រាកស្រាន្តស្ងប់ទុក្ខក្នុងកាលខ្លះ, លុះអស់អំណាចកម្លាំងធម៌នោះហើយ ក៏ត្រឡប់ជាកើតទុក្ខឡើងវិញ ដដែល ទទួលសោយទុក្ខអស់កាលវែងឆ្ងាយតទៅមុខទៀត មិនចេះផុតព្រោះតែមិនបានដឹងនូវអរិយសច្ច៤ ដូចជាអាឡារតាបស នឹងឧទកតាបស ខំចម្រើនឈានឲ្យបានផលទៅកើតនៅនាស្ថានព្រហ្ម ដោយសម្គាល់ខុសថា ស្ថានព្រហ្ម ជាទីបំផុតទុក្ខ ជាទីរលត់ទុក្ខ ។ ព្រះពុទ្ធជាម្ចាស់នៃយើង កាលព្រះអង្គកំពុងតែស្វែងរកធម៌ជាគ្រឿងរំលត់ទុក្ខ មុនបានត្រាស់ដឹងជាព្រះពុទ្ធ ទ្រង់ធ្លាប់បានចូលទៅសិក្សាលទ្ធិធម៌ ក្នុងសំណាក់តាបសទាំង២ រូបនោះដែរ ប៉ុន្តែ ទ្រង់ជ្រាបថាធម៌នេះ មិនមែនជាផ្លូវប្រតិបត្តិឲ្យផុតទុក្ខទេ ទើបទ្រង់យាងចេញពីសំណាក់តាបសទាំង២រូបនេះ ទៅស្វែងរកផ្លូវប្រតិបត្តដោយវិធីផ្សេងៗទៀត ។
កាលដែលព្រះបរមសាស្ដាបានត្រាស់ដឹងជាព្រះសម្មាសម្ពុទ្ធថ្មីៗ ផុតពី៤៩ ថ្ងៃមក ព្រះអង្គទ្រង់ត្រាស់ទេសនាព្រះធម្មចក្កប្បវត្តនសូត្រ(អរិយសច្ច៤) និងអនត្តលក្ខណសូត្រ (ព្រះត្រៃលក្សណ៍) មុនធម៌ទាំងអស់ ប្រោសភិក្ខុបញ្ចវគ្គីយ៍ (ភិក្ខុ៥រូប) មុនពុទ្ធបរិស័ទទាំងពួង នៅនាព្រៃឥសិបតនមិគទាយវ័ន ក្បែរក្នុងពារាណសី ។
សេចក្ដីខាងដើមនៃព្រះធម្មចក្កប្បវត្ដនសូត្រនោះ ទ្រង់ត្រាស់ប្រារព្ធអំពីផ្លូវប្រតិបត្តិ ៣ ប្រការថា ម្នាលភិក្ខុទាំងឡាយ! ផ្លូវប្រតិបត្តិ១ ធូរថយពេក ហៅ" កាមសុខល្លិកានុយោគ" ប្រែថា "ការប្រកបខ្លួនឲ្យទទឹកជោគទៅដោយសេចក្ដីសុខក្នុងកាម" ផ្លូវប្រតិបត្តិ១ ទៀតតឹងរឹងហួសពេកហៅ "អត្តកិលមថានុយោគ" ប្រែថា "ការប្រកបខ្លួនទុកក្នុងសេចក្ដីលំបាក "សំដៅយកការប្រតិបត្តិ ដែលពួកជនខ្លះខំព្យាយាមទូន្មានខ្លួនដោយវិធីផ្សេងៗ មានអាំងភ្លើង, ហាលថ្ងៃជាដើម ដើម្បីឲ្យផុតពីទុក្ខព្រួយ នឹងដើម្បីឲ្យបានសម្រេចដូចសេចក្ដីប្រាថ្នា ។ ផ្លូវធូរពេក នឹងផ្លូវតឹងពេក ទាំង២ ប្រការនេះ តថាគតបានប្រតិបត្តិរួចមកហើយ ដឹងថាជាផ្លូវឥតផលប្រយោជន៍ ជាផ្លូវអាក្រក់លាមក ថោកទាប, អ្នកទាំងឡាយ មិនត្រូវប្រតិបត្តិតាមផ្លូវទាំង២ យ៉ាងនេះទេ ។
ម្នាលភិក្ខុទាំងឡាយ នៅមានផ្លូវប្រតិបត្តិ ១ទៀត ជាផ្លូវប្រតិបត្តិយ៉ាងកណ្ដាល មិនធូរពេក មិនតឹងពេក ជាផ្លូវប្រតិបត្តិឲ្យដល់នូវទីរលត់ទុក្ខពិតប្រាកដ ជាផ្លូវដ៏ប្រសើរ មានអង្គ៨ (អដ្ឋង្គិកមគ្គ) ជាផ្លូវដែលតថាគតបានប្រតិបត្តិរួចមកហើយ, តថាគតបានត្រាស់ដឹងនូវអរិយសច្ច៤ (របស់ពិតដ៏ប្រសើរ, ៤ យ៉ាង) ដោយសារតែផ្លូវនេះឯង, អ្នកទាំងឡាយ ត្រូវតែប្រតិបត្តិតាមផ្លូវកណ្ដាលនេះចុះ ដែលជាផ្លូវមានឈ្មោះថា មជ្ឈិមាបដិបទា ប្រែថា "សេចក្ដីប្រតិបត្តិជាយ៉ាងកណ្ដាល" ំដៅយកការធ្វើដំណើរទៅតាមគន្លងផ្លូវយ៉ាងកណ្ដាល ជាផ្លូវទៅកាន់ទីរលត់ទុក្ខ ។
ផ្លូវកណ្ដាលដែលឈ្មោះថា មជ្ឈិមាបដិបទា នេះមានអង្គ៨ (អដ្ឋង្គិកមគ្គ10
១-សម្មាទិដ្ឋិ សេចក្ដីយល់ឃើញត្រូវ,
២-សម្មាសង្កប្បៈ សេចក្ដីត្រិះរិះត្រូវ,
៣-សម្មវាចា វាចាត្រូវ,
៤-សម្មាកម្មន្ដៈ ការងារត្រូវ,
៥-សម្មាអាជីវៈ ចិញ្ចឹមជីវិតត្រូវ,
៦-សម្មាវាយាមៈ ព្យាយាមត្រូវ,
៧-សម្មាសតិ រលឹកត្រូវ,
៨-សម្មាសមាធិ តាំងចិត្តមាំត្រូវ។
អង្គទាំង៨ នេះ លុះតែមានព្រមជាមួយគ្នាគ្រប់ទាំង៨ រួមចូលគ្នាជាកម្លាំងតែមួយ ទើបហៅថា មគ្គ ឬអរិយមគ្គ ឬមជ្ឈិមាបដិមាទា, បើញែកចេញឲ្យចាក់ពីគ្នា តែអង្គមួយៗវិញ មិនហៅថា មគ្គទេ គ្រាន់តែហៅត្រឹមចំណែកអង្គមួយៗ តាមឈ្មោះអង្គនោះៗ ប៉ុណ្ណោះ ។
មគ្គ មានឈ្មោះ៤យ៉ាង តាមកម្លាំងដែលអាចលះកិលេសបាន11គឺ៖
១- សោតាបត្តិមគ្គ ជាគូនឹង សោតាបត្តិផល
២-សកទាគាមិមគ្គ ជាគូនឹង សកទាគាមិផល
៣-អនាគាមិមគ្គ ជាគូនឹង អនាគាមិផល
៤-អរហត្តមគ្គ ជាគូនឹង អរហត្តផល
មគ្គ៤ផល៤នេះ ជាឈ្មោះរបស់ចិត្ត ។
អ្នកមានមគ្គចិត្តនឹងផលចិត្តយ៉ាងនេះ ហៅថា "អ្នកបានសម្រេចមគ្គផល" ។
ការប្រតិបត្តិធម៌គ្រាប់ជាន់ មានមជ្ឈិមាបដិបទាជាបង្គោល ។ មជ្ឈិមាបដិបទា ជាទីប្រជុំចុះនៃការប្រតិបត្តិធម៌ទាំងអស់ ក្នុងព្រះពុទ្ធសាសនាទាំងមូល ។ មជ្ឈិមាបដិបទាជាក្រសែនៃព្រះនិព្វាន, ជាផ្លូវដំណើរនៃចិត្ត មិនមែនជាផ្លូវសម្រាប់ដើរដោយជើងទេ ។
មជ្ឍិមាបដិបទា ជាធម៌សម្រាប់មនុស្សគ្រប់រូប មិនមែនជាធម៌ខ្ពស់ហួសផុតវិស័យរបស់មនុស្សឡើយ, មិនមែនជាធម៌ធ្វើឲ្យមនុស្សទន់ខ្សោយ ឬធ្វើឲ្យខ្ជិលច្រអូស, ឲ្យចាលចាញ់សេចក្ដីទុក្ខដែលខ្លួនត្រូវអត់ធន់នោះទេ, ជាធម៌យ៉ាងកណ្ដាល មានថ្នាក់ខ្ពស់ទាប តាមភាពរបស់មនុស្សបុថុជ្ជនគ្រប់រូប ក្នុងលោកនេះ មិនមែនជាធម៌សម្រាប់តែព្រះអរិយបុគ្គលមួយចំពួកប្រតិបត្តិប៉ុណ្ណោះទេ, ដ្បិតថា បើមនុស្សបុថុជ្ជន មិនប្រតិបត្តិតាមមជ្ឈិមាបដិបទានេះហើយ ធ្វើម្ដេចនឹងក្លាយខ្លួនទៅជាព្រះអរិយបុគ្គល គឺអ្នកបានសម្រេចមគ្គ ៤ផល៤ កើត, ហេតុនេះ បានជាចាត់មជ្ឈិមាបដិបទាថា "ជាគោលនៃការប្រតិបត្តិធម៌យ៉ាងប្រសើរបំផុតក្នុងព្រះពុទ្ធសាសនា " ។
ពួកពុទ្ធបរិស័ទ កាលបើបានយល់នូវមជ្ឈិមាបដិបទា ថា "ជាគោលដ៏សំខាន់បំផុតនៃការប្រតិបត្តិធម៌ " ហើយត្រូវពិចារណាដេញដោយរកឲ្យឃើញ នូវផលប្រយោជន៍នៃការប្រតិបត្តិធម៌ថា ផលដូចម្ដេចដែរជា ៖
ផលប្រយោជន៍យ៉ាងខ្ពស់បំផុតនៃការប្រតិបត្តិធម៌
ក្នុងព្រះពុទ្ធសាសនា12
ក្បួនច្បាប់ក្នុងព្រះពុទ្ធសាសនា បានសំដែងបញ្ជាក់អំពីផលប្រយោជន៍នៃការប្រតិបត្តិធម៌ ដោយអនេកបរិយាយ ប៉ុន្តែ ផលទាងអស់នោះ បើបំព្រួញឲ្យតិចមក នៅមានតែត្រឹម២យ៉ាង គឺផលជាលោកិយ១ ផលជាលោកុត្តរៈ១ ។
ផលជាលោកិយ
ក្នុងទីនេះ សូមបរិយាយអំពីផលជាលោកិយមុន អ្នកប្រតិបត្តិធម៌តាមក្រសែនៃមជ្ឈិមាបដិបទា ដូចបានរៀបរាប់ខាងដើមហើយនោះ រមែងបានប្រយោជន៍យ៉ាងវិសេស ក្នុងវេលាកំពុងតែប្រតិបត្តិធម៌ មិនបង្អង់ចាំពេលណាទើបបានផលទេ (អកាសិកោ ) ជាធម៌ឲ្យផលពុំមានកាលខាន់ គឺថា មជ្ឈិមាបដិបទា ធ្វើអ្នកប្រតិបត្តិតាមឲ្យបានទៅជាមនុស្សមានហេតុផលជាគោលការណ៍ ធ្វើឲ្យបានទៅជាអ្នកដាច់ស្រេចក្នុងចិត្ត, ធ្វើឲ្យបានទៅជាអ្នកឈ្នះខ្លួនឯង, ធ្វើឲ្យបានទៅជាអ្នកបង្គាប់បញ្ជាខ្លួនឯងកើត, ធ្វើឲ្យបានទៅជាអ្នកមានសេចក្ដីប្រាថ្នាត្រឹមត្រូវ, ធ្វើឲ្យបានទៅជាអ្នកទៀងទាត់ត្រង់ផ្លូវ, ធ្វើឲ្យបានទៅជាមានកាយកម្ម, វចីកម្ម នឹងការចិញ្ចឹមជីវិត ប្រាសចាកទុក្ខក្ដៅក្រហាយគ្រប់ប្រការ, ធ្វើឲ្យបានទៅជាអ្នកមានព្យាយាមត្រូវ មានសេចក្ដីក្លាហាន, មានសេចក្ដីចេះដឹង នឹងឲ្យមានសេចក្ដីទៀតទាត់ក្នុងចិត្ត ល្មមឲ្យជីវិតរបស់ខ្លួនមានរបៀបរៀបរយ គួរដល់ឋានៈរបស់ធម៌ដែលខ្លួនប្រតិបត្តិ ។
កាលមនុស្សបានប្រតិបត្តិធម៌ ត្រឹមត្រូវតាមមជ្ឈិមាបដិបទា ដែលមានសម្មាទិដ្ឋិ ជាប្រធាន ជាមេនាំអាទិ៍ហើយ ក៏រមែងបានផលអាចឲ្យកើតអង្គមគ្គ ៧ ខាងចុងតៗ គ្នាតាមលំដាប់ភ្លាមៗ មិនរង់ចាំកាលណាទេ ដូចជាអ្នកមានៈ
១-សេចក្ដីយល់ឃើញត្រូវ (សម្មាទិដ្ឋិ) ការចូលចិត្តត្រឹមត្រូវតាមហេតុផលហើយ ជាផ្លូវឲ្យកើតៈ
២- សេចក្ដីត្រិះរិះត្រូវ (សម្មាសង្កប្បៈ) ។ សេចក្ដីត្រិះរិះត្រូវធ្វើឲ្យកើតៈ
៣- វាចាត្រូវ (សម្មាវាចា)
៤-ការងារត្រូវ (សម្មាកម្មន្តៈ)
៥-ការចិញ្ចឹមជីវិតត្រូវ (សម្មាអាជីវៈ)
៦-ព្យាយាមត្រូវ (សម្មាវាយាមៈ)
៧-រលឹកត្រូវ (សម្មាសតិ)
៨- តាំងចិត្តមាំត្រូវ (សម្មាសមាធិ) ។
កាលបើអង្គមគ្គជាហេតុ កើតមានយ៉ាងនេះហើយ ការលះបង់កិលេសនោះៗ បានដាច់ស្រឡះជាផល ក៏កើតមានឡើងក្នុងខណៈ នៃមគ្គនោះដែរ ក៏ប៉ុន្តែ ជាមគ្គនៅទន់ខ្សោយនៅស្ដើងស្ដួច, មិនទាន់រឹងប៉ឹងខ្លាំងខ្លា, មិនទាន់ពេញលេញ នឹងហៅថា អរិយមគ្គមិនទាន់បានទេ គ្រាន់តែអាចលះបង់កិលេស ចំពូកខ្លះ បានតាមកម្លាំងនៃមគ្គជាលោកិយ ឲ្យបានផលជាលោកិយប៉ុណ្ណោះ ។
បណ្ដាផលជាលោកិយទាំងអស់ សំដៅយកត្រង់ការអស់កិលេសចំពូកខ្លះនោះ13ថាជាផលប្រសើរបំផុត លើសផលជាលោកិយនានាមានផលឲ្យបានសោយសុខសម្បត្តិក្នុងស្ថានមនុស្សនឹងស្ថានសួគ៌ជាដើម ។
ផលជាលោកុត្តរៈ
មគ្គជាលោកិយដូចបាននិយាយរួមមកហើយនោះ ជាគោលនៃការគ្រប់គ្រងជីវិតរបស់អ្នកប្រតិបត្តិធម៌ឲ្យប្រព្រឹត្តិទៅរៀបរយ ។ ឲ្យបានសុខសប្បាយរាល់ៗថ្ងៃ ហៅថា អ្នកបានផលជាលោកិយ ។ ផលជាលោកិយនេះ កាលបើគេអប់រំអង្គមគ្គ ឲ្យចាស់ក្លាដល់កំរិតហើយ អាចក្លាយទៅជា អរិយផល ដែលកើតពី អរិយមគ្គ ដូចសេចក្ដីអធិប្បាយដោយសង្ខេបតទៅនេះ៖
អ្នកប្រតិបត្តិធម៌តាមលំអាន នៃមជ្ឈិមាបដិបទាជាលោកិយ ហើយបានព្យាយាមអប់រំអង្គមគ្គទាំង៨ ឲ្យមានកម្លាំងពេញទីតាមវិធីនៃការប្រតិបត្តិធម៌ ឲ្យព្រមព្រៀងគ្នាជាកម្លាំងតែ១ ហើយ ហៅថា អរិយមគ្គ ៗនេះ អាចកំចាត់បង់កិលេស ឬសំយោជន៍14យ៉ាងល្អិតបំផុតដែលត្រាំជាប់ស្អិតនៅក្នុងសន្ដានចិត្ត ឲ្យរលត់ទៅតាមចំណែកនៃកម្លាំងអរិយមគ្គ ដែលខ្លួនបានអប់រំមកហើយ ។ ផលដែលកើតមានឡើងអំពីកិរិយាលះបង់កិលេសបាននេះ ហៅថា អរិយផល ។ អរិយមគ្គ ដែលចាស់ក្លាដល់កំរិត អាចកំចាត់បង់កិលេសក្នុងសន្តានចិត្តបានត្រឹមណា ក៏មានឈ្មោះហៅតាមជាន់នៃការលះបង់កិលេសរបស់ខ្លួនបានត្រឹមណោះថា សោតាបត្តិមគ្គ, សកទាគាមិមគ្គ, អនាគាមិមគ្គ, អរហត្តមគ្គ ។ អរិយផល ក៏បានជាគូនឹងអរិយមគ្គ គ្រប់ៗមគ្គដែរ គឺសោតាបត្តិផល, សកទាគាមិផល, អនាគាមិផល នឹងអរហត្តផល ។ ហេតុនោះទើបកើតបានជាមគ្គ៤ផល៤ ហៅកាត់ឲ្យខ្លីថា មគ្គផល ។ អរិយមគ្គជាហេតុ អរិយផលជាផល, អរិយមគ្គដែលមានឈ្មោះផ្សេងគ្នាជា៤យ៉ាងនោះ ក៏ព្រោះកំចាត់បង់កិលេសបានច្រើនតិចជាងគ្នា15។ ឱកាសបើកឲ្យអង្គមគ្គប្រជុំគ្នាជាអរិយមគ្គបានកាលណា ការកាត់ផ្ដាច់សំយោជន៍ក៏កើតមានឡើងក្នុងកាលណោះមួយរំពេច ។ ឱកាសនេះមិនកំណត់កាលទេ (អកាលិកោ) កើតមានឡើងក្នុងខណៈដែលចិត្តមូលជាអារម្មណ៍តែមួយដោយឆាប់រហ័ស ដូចអ្នកខ្លះស្ដាប់ទេសន៍បានសម្រេចមគ្គផលនៅទីនោះ ភ្លាមក៏មាន(ខិប្បាភិញ្ញា), ដោយសេចក្ដីព្យាយាមដ៏ខ្លាំងក្លា ដូចព្រះយោគាវចរខំចម្រើនភាវនារឿយៗរាល់ថ្ងៃ ទាល់តែបានសម្រេចមគ្គផលក៏មាន (ទន្ធាភិញ្ញា) ។
អ្នកប្រតិបត្តិធម៌ ហើយបានសម្រេចលោកុត្តរផល ជាផលជាន់ខ្ពស់បំផុតយ៉ាងនេះហើយ ឈ្មោះថា ជាអ្នកបានដល់ព្រះនិព្វានជាស្ថានរលត់ទុក្ខទាំងអស់ ឈ្មោះថា ជាអ្នកប្រតិបត្តិធម៌ត្រឹមត្រូវតាមវត្ថុបំណងនៃព្រះពុទ្ធសាសនាពិតប្រាកដ ព្រោះព្រះពុទ្ធសាសនាទាងមូលមានចំណុចជាទីបំផុតត្រង់មគ្គ ៤ផល៤ និព្វាន ១ រួមជា៩ដែលហៅថា ព្រះនពលោកុត្តរធម៌16។
បរិសេចក្តីបញ្ចប់
មនុស្សជាជាតិអ្វីក៏ដោយ ប្រុសឬស្រី ក្មេងឬចាស់ ដែលជាអ្នកកាន់ពុទ្ធសាសនា បាននាមប្បញ្ញត្តិថាៈ
ព្រះពុទ្ធសាសនា ជាសាសនាទៀងទាត់ណាស់ គ្មានសាវកណាអាចលុបលាង ឬកែប្រែ ដូចជាច្បាប់សម្រាប់ប្រទេសមួយៗ បានទេជាសាសនាមិនទទួលរ៉ាប់រងទុក្ខទោសជួសអ្នកណាឡើយ, ជាសាសនាចង្អុលហេតុផលយ៉ាងដាច់ខាត ។
ព្រះពុទ្ធសាសនាប្រៀបដូចទូក ពួកពុទ្ធបរិស័ទប្រៀបដូចអ្នកជិះ ។ ទូកលឿនក្ដី មិនលឿនក្ដី ទៅត្រង់ឬវៀចវេរក្តី ក៏ស្រេចតែលើខ្លួនអ្នកជិះ ។ បើទូកធ្លុះធ្លាយ ត្រូវអ្នកជិះជួសជុលបិទផ្ជិតដោយខ្លួនឯងបើមិនបិទទេ ទូកក៏លិច ខ្លួនអ្នកជិះលើទូកក៏លង់ទឹកស្លាប់កណ្ដាលទន្លេ ព្រោះនឹងស្រែកហៅរកអ្នកណាឲ្យជួយស្រង់ខ្លួនពុំបានឡើយ ។
ពួកពុទ្ធបរិស័ទ មិនត្រូវតាំងចិត្តផ្អែកវេរទៅលើព្រះពុទ្ធអង្គ ដោយនឹកអាងថា "ព្រះពុទ្ធ នឹងមកជួយដឹកដៃ យឺតយោងខ្លួន ឲ្យរួចពីទុក្ខទោសបាន" ដូច្នេះឡើយ ត្រូវតែតាំងចិត្តជឿកម្ម នឹងជឿផលរបស់កម្មយ៉ាងដាច់ខាតថា កម្មល្អឲ្យផលជាសុខ កម្មអាក្រក់ឲ្យផលជាទុក្ខ, អ្នកណាបានសុខឬបានទុក្ខ ក៏ព្រោះតែអ្នកនោះបានធ្វើកម្មល្អឬអាក្រក់រួចមកហើយ, គ្មានអ្នកណាអាចទទួលសុខទុក្ខជួសអ្នកណាបានទេ ប្រៀបដូចចោរលួចប្រាក់គេៗ ចាប់បានដាក់គុក គ្មានអ្នកណាទទួលទោសគុកជួសចោរនោះបានឡើយ សូម្បីតែឪពុកបង្កើត ក៏ទទួលតោសគុកជួសកូនមិនបានដែរ ។ ម្យ៉ាងទៀត ដូចជម្ងឺ ឬសេចក្ដីស្លាប់នឹងទទួលជួសគ្នាមិនបានសោះឡើយ ។ សេចក្ដីបរិសុទ្ធិនឹងមិនបរិសុទ្ធិមានចំពោះតែរូបមនុស្សម្នាក់ៗ ឥតអ្នកណាបរិសុទ្ធជួសអ្នកណាបានទេ (សុទ្ធិ អសុទ្ធិ បច្ចត្តំ ខុ.ធ.) អ្នកដទៃធ្វើអ្នកដទៃឲ្យបរិសុទ្ធមិនបានទេ (នាញ្ញោ អញ្ញំ វិសោយេ ខុ.ធ) សេចក្ដីនេះប្រៀបដូចអ្នករៀបចំណេះវិជ្ជាផងទាំងពួង អ្នកណារៀនអ្នកនោះចេះនឹងរៀនជួសគ្នាឬនឹងចេះជួសគ្នាមិនកើត ។ ការរៀបជាកម្មគឺហេតុ ការចេះដឹងជាផល ។ ហេតុនឹងផល តែងអាស្រ័យគ្នាជានិច្ចដូចសុភាសិតបុរាណថា "ចេះពីរៀនមានពីរក" ។
ពុទ្ធបរិស័ទ បើបានជឿកម្មផលដូច្នេះហើយ ទើបបានប្រតិបត្តិធម៌ត្រឹមត្រូវតាមវត្ថុបំណងរបស់ព្រះពុទ្ធសាសនា ។ បើមិនជឿកម្មលទេ ហើយចេះតែធ្វើបុណ្យឲ្យទានរក្សាសីលទាំងខ្វាក់ទាំងថ្លង់ទៅ ព្រោះតែចិត្តចង់ឲ្យបានសុខនោះ លំមិនបានសុខដូចបំណងហើយ ដ្បិតខ្លួនប្រតិបត្តិខុសគន្លងធម៌ ក៏ទៅជាខំបន់ស្រន់ព្រះសំពះទេវតាឲ្យជួយខ្លួន, កាលបើមិនឃើញព្រះ ឬទេវតាណាជួយ ក៏ត្រឡប់ជាខឹងស្អប់បន្ទោសព្រះឬទេវតា ថាមិនជួយខ្លួនទៅវិញ ។
បណ្ដាយថាសភាវៈ ទាំងឡាយ17ដូចជាគេយកទឹកស្រោចភ្លើងៗតែងរលត់អស់ទៅ, នេះជាទំនៀមទម្លាប់យ៉ាងទៀងទាត់របស់ធម្មតាគ្មានមនុស្សណាជាអ្នកសាងភ្លើងឬទឹក ដែលជាវត្ថុធម្មជាតិនោះឡើយ មានតែមនុស្សជាអ្នកដឹងទំនៀមនេះថា "បើគេយកទឹកស្រោចភ្លើងៗមុខជារលត់" អ្នកដែលដឹងយ៉ាងនេះចាត់ថា ជាមនុស្សដឹងមុនគេ ហើយប្រាប់គ្នាតៗមក ។ ព្រះពុទ្ធអង្គក៏ដូច្នោះដែរ គឺព្រះអង្គបានជ្រាបរបស់ពិត (អរិយសច្ច) មុនគេ ។ ព្រះអង្គមិនបានកសាងអង្គមគ្គទាំង៨ឡើងទេ ។ ព្រះអង្គគ្រាន់តែជាអ្នកបានស្វែងរកមគ្គឃើញមុនគេ ហើយប្រកាសប្រាប់ង្នកដែលចង់បានសុខឲ្យ ធ្វើដំណើរទៅតាមអង្គមគ្គទាំង៨ នោះប៉ុណ្ណោះ (អក្ខាតារោ តថាគតា= ព្រះតថាគតទាំងឡាយ គ្រាន់តែជាអ្នកប្រាប់ផ្លូវ ខុ.ធ) ។
អង្គមគ្គទាំង៨ ប្រៀបដូចជាផ្លូវថ្នល់១ ប្រកបដោយអង្គគុណ៨យ៉ាងគឺ មានក្តារបិទប្រកាសប្រាប់ដំណើរការសព្វគ្រប់ឲ្យដឹងផែនទីភូមិសាស្ត្រច្បាស់លាស់ កុំឲ្យវង្វែងផ្លូវបាន (សម្មាទិដ្ឋិ) មិនវៀចវេរខុសផ្លូវ សឹងត្រង់ទៅកាន់ទីតាមប្រាថ្នា (សម្មាសង្កប្បៈ) មានគូស្នាមភ្លោះល្អប្រពៃ (សម្មាវាចា) មានម្លប់រុក្ខាត្រជាក់ត្រជុំ (សម្មកម្មន្តៈ) មានទីកន្លែងសម្រាប់ជ្រកសំណាក់អាស្រ័យយ៉ាងសុខស្រួល (សម្មាអាជីវៈ), មានទីកន្លែងសម្រាប់ស្វះស្វែងរកមានការគ្រប់គ្រងថែរក្សាអ្នកដំណើរឲ្យបានសុខសប្បាយ មិនឲ្យមានអន្តរាយកណ្ដាលផ្លូវ (សម្មាសតិ) មានសេចក្ដីសុខស្ងប់ស្ងាត់ត្រជាក់ត្រជុំដល់អ្នកដំណើរ (សម្មាសមាធិ) ។ អរិយមគ្គក៏មានអង្គនាទីល្មមសមគួរឲ្យបានសម្រេចសេចក្ដីប្រាថ្នារបស់អ្នកប្រតិបត្តិដូចជាផ្លូវនោះដែរ ។
អង្គមគ្គទាំង៨ នឹងដើរជួយគ្នាមិនបានទេ ព្រោះជាចំណែកចិត្តមិនមែនជាចំណែកវត្ថុដូចការរលត់ភ្លើង ដែលអាចជួយស្រោចជួយគ្នាបានទេ ។ ភ្លើងប្រៀបដូចសេចក្ដីទុក្ខក៏មែនហើយ ប៉ុន្តែភ្លើងជាចំណែកវត្ថុការរលត់ជាចំណែកកាយ ទើបអាចជួយលត់ជួសគ្នាបាន ។ ទុក្ខក្នុងទីនេះជាចំណែកចិត្ត ដែលមនុស្សរាល់រូបដឹងឃើញដោយខ្លួនឯង (សន្ទិដ្ឋិកោ) ទើបធ្វើជួសគ្នាមិនបាន ប្រៀបដូចជាអ្នករៀន មិនអាចរៀនសូត្រចំណេះវិជ្ជាជួសគ្នាបានដូច្នោះដែរ ។
ព្រះពុទ្ធអង្គគ្រាន់តែជាអ្នកជ្រាបរបស់ពិតដ៏ប្រសើរ (អរិយសច្ច៤) មុនគេ ហើយទ្រង់បានចង្អុលប្រាប់គេថា នេះហៅថាទុក្ខ (ទុក្ខអរិយសច្ច) នេះជាហេតុឲ្យកើតទុក្ខ (ទុក្ខសមុទយសច្ច) នេះជាសេចក្ដីរំលត់ទុក្ខ (ទុក្ខនិរោធអរិយសច្ច) នេះជាផ្លូវដែលនឹងធ្វើអ្នកដំណើរឲ្យដល់នូវសេចក្ដីរលត់ទុក្ខ (ទុក្ខនិរោធគាមិនីបដិបទាអរិយសច្ច) ជាផ្លូវដែលធ្វើឲ្យមារនឹងសេនាមារតាមមិនទាន, ជាផ្លូវដែលអ្នកទាំងឡាយ ត្រូវព្យាយាមដើរទៅដោយខ្លួនឯង, ព្រះតថាគតទាំងឡាយគ្រាន់តែជាអ្នកប្រាប់ផ្លូវប៉ុណ្ណោះទេ (អក្ខាតារោ តថាគត) ។ មួយទៀត ព្រះតថាគតទាំងឡាយ មិនដែលទទួលពាក្យអង្វរកបន់ស្រន់របស់អ្នកណាឡើយ (សុទ្ធិ អសុទ្ធិ បច្ចត្តំ "សេចក្ដីបរិសុទ្ធិ នឹងមិនបរិសុទ្ធិ មានចំពោះខ្លួន នាញ្ញោ អញ្ញំ វិសោ-ធយេ" អ្នកដទៃធ្វើអ្នកដទៃឲ្យបរិសុទ្ធមិនបានទេ" ខុ.ធ) ។
សេចក្ដីដែលបានអធិប្បាយអំពីករណីយកិច្ចរបស់ពួកពុទ្ធបរិស័ទទាំងពីដើមរហូតដល់ចប់ នេះជាពាក្យឆ្លើយដោះស្រាយប្រាថ្នា៥ប្រការខាងដើមនោះ ថា៖
១-ព្រះពុទ្ធអង្គមិនមែនជាអ្នកបង្កើតលោកទេ ។
២-ព្រះពុទ្ធអង្គមិនមែនជាអ្នកដាក់ទោសទណ្ឌកម្ម ដល់ពួកសាវកដែលល្មើសពុទ្ធបញ្ញត្តិទេ ។
៣-ព្រះពុទ្ធអង្គមិនមែនជាអ្នកទទួលទោសជួសពួកសាវកទេ ។
៤-ព្រះពុទ្ធអង្គ មិនមែនជាអ្នកទទួលអង្វរករពាក្យបន់ស្រន់របស់ពួកសាវកទេ ។
៥-ព្រះពុទ្ធអង្គមិនមែនជាម្ចាស់កម្មផលទេ ។
1-មានសេចក្ដីពិស្ដារក្នុងច្បាប់ពុទ្ធប្រវត្តិ ឬគម្ពីរបឋមសម្ពោធិ ។
2-ករណីយកិច្ចខាងគ្រហស្ថ មានសេចក្ដីពីស្ដារក្នុងច្បាប់ឧបោសថថា ឬគិហិបដិបត្តិ
3-ករណីយកិច្ចខាងអ្នកបួសមានសេចក្ដីពិស្ដារក្នុងច្បាប់បុព្វសិក្ខាឬវិនយវណ្ណនាឬបព្វជ្ជាខន្ធក៏ ។
4-រឿងរ៉ាវនៃព្រះពុទ្ធមានសេចក្ដីពិស្ដារក្នុងច្បាប់ពុទ្ធប្រវត្តិ ឬក្នុងគម្ពីរបឋមសម្ពោធិ ។
5-មានសេចក្ដីពិស្ដារក្នុងច្បាប់សិង្គាលោវាទសូត្រ ។
6-មានសេចក្ដីពិស្ដារក្នុងច្បាប់អរិយសច្ចកថា ខ្មែរនឹងសៀម ។
7-កិច្ច៤នេះ គុណនឹងមគ្គ ៤ ទៅជា១៦ ហៅថា សោឡសកិច្ច ។
8-ច្បាប់អរិយសច្ចកថា ថាអបលោពោធត្ថោ មានអត្ថថា រកកង្វល់រវល់មិនបាន ។
9-ក្នុងច្បាប់អរិយសច្ចកថា ថាទិស្សនរដ្ឋា អធិប្បាយថា សំដែងចេញ ។
10-មានសេចក្ដីពិស្ដារក្នុងច្បាប់អរិយសច្ចកថា ។
11-មគ្គ៤ លះកិលេសបានប្លែកៗគ្នា មានសេចក្ដីពិស្ដារក្នុងច្បាប់ពោធិបក្ខិយធម៌នឹងច្បាប់អរិយសច្ចកថា ។
13-សេចក្ដីសៅហ្មងអាក្រក់ដោយកាយ, វាចា, ចិត្ត ហៅថា កិលេសៗនេះ មាន៣យ៉ាងជ្រោកជ្រាកក៏មាន យ៉ាងកណ្ដាលក៏មាន យ៉ាងល្អិតសុខុមក៏មាន ។
14-កិលេសជាគ្រឿងប្រកបចិត្ត ហៅថា សំយោជន៍មាន១០យ៉ាងគឺសក្កាយទិដ្ឋ១, វិចីកិច្ឆា១, សីលព្វតបរាមាស១, កាមច្ឆន្ទ១, ព្យាបាទ១, រូបរាគ១, អរូបរាគ១, មានៈ១, ឧទ្ទច្ចៈ១, អវិជ្ជា១, ។
15-អរិយមគ្គណា កំចាត់បង់កិលេសអ្វីខ្លះ មានសេចក្ដីពិស្ដារក្នុងច្បាប់អរិយសច្ចកថា ។
16-ធម៌ចម្លងសត្វឲ្យឆ្លងផុតចាកលោក ហៅថា លោកុត្តរធម៌ ។
17របស់ដែលកើតមានឡើងឯងៗតាមធម្មតាលោកហៅថា យថាសភាវៈ ឬហៅថាវត្ថុធម្មជាតិ ។
មេរៀន
ការប្រតិបត្តិធម៌គឺជា៖
១-ការផ្លាស់ចិត្តអាក្រក់ចេញឲ្យក្លាយទៅជាមិត្តល្អវិញ,
២-ការធ្វើជីវិតឲ្យបានសុខស្រួល,
៣-ការបំបាត់សេចក្ដីល្ងង់ខ្លៅ,
៤-ការចេញចាកទុក្ខ ឈានទៅរកសុខ, សឹងមានជាទីដៅ ។
៥-ពុទ្ធបរិស័ទត្រូវប្រតិបត្តិតាមសាសនា ទើបហៅថា “ជាអ្នកកាន់សាសនាពិត” ទាំងត្រូវចាំពុទ្ធប្រវត្តិដោយល្អិតល្អ ហើយត្រូវផ្ដិតនិស្ស័យព្រះមកដាក់ខ្លួន ។
ករណីយកិច្ចរបស់ពុទ្ធបរិស័ទសង្ខេបប៉ុណ្ណោះ
